Oud-archief van de Protestantse Kerk van Antwerpen (1815-1918)

In 1963 heeft dr. A. de Groot het oud-archief van de Protestantse Gemeente van Antwerpen verzameld, geklasseerd en geïnventariseerd. Een nog lang niet ontgonnen Fundgrube. Hieronder treft u zijn inleiding op de archivering/inventarisering aan en de inventaris zelf (gescand, OCR) en indien nodig geannoteerd (ge-updated - middels voetnoten door Dick Wursten).

---

TITELBLAD

Inventaris van het oud-archief van der protestantse kerk van Antwerpen

Lange Winkelstraat 5

1815 -1918

Verslag van de inventarisatie

Inleiding over de Prot. Kerk te Antwerpen 1815 -1918

Inventaris: [1]

A         Protestantse Kerk van Antwerpen (1815-1873) :

                        bevat   Nederlandse Hervormde Kerk (1815-1830)

            De Nederlands/Frans/Duitse gemeente (1830-1873) [2]

B         Protestantse Kerk van Antwerpen (1873-1918):De gemeenschappelijke colleges

C.        Protestantse Kerk van Antwerpen – Nederlandstalige sectie (1873-1918)

D.        Protestantse Kerk van Antwerpen – Duitstalige sectie (1873-1918): Deutsche Evangelische-Protestantische Kirche

E.        Tweede Duitse Protestantse Kerk van Antwerpen – Christuskirche (1878-1918): (Zweite) Deutsche Evangelisch-Protestantische Gemeinde zu Antwerpen.[3]

F.         Duitse kolonie Antwerpen - verenigingsleven (voor het jaar 1918)

---

Verslag van de inventarisatie van de archieven, die in het bezit zijn van de Prot. Kerk van Antwerpen, Lange Winkelstraat 5

door Dr A. de Groot, Brasschaat

De archieven die ik heb aangetroffen in de kosterij, de consistoriekamer en het jeugdlokaal van de kerk, waren toen ik met de inventarisatie begon (eind 1962) voor een groot deel in wanorde. Voor de kerkelijke administratie  waren de registers van doop, huwelijk enz. apart gelegd. In de brandkast van de consistorie bevonden zich enkele van de oudste documenten en oude jaargangen van 'De Kerkbode’. Maar het meeste lag door elkaar,al waren de stukken en boeken zelf niet in een slechte conditie.

In bepaalde perioden bleken de archieven wel te zijn geordend: Ds Stoop (1841-1849), Ds Seitz (1877-1899) en Ds Eichler (1899-1918) hebben hieraan veel zorg besteed. Bovendien heeft Ds De Haan(1924-1957) de archivalia,vooral de financiële bescheiden, zorgvuldig bewaard, zij het zonder bepaald systeem. Later is allerlei weer door elkaar geraakt.

Mijn eerste taak bestond erin door de oude reglementen een overzicht te krij~gen van de ontwikkeling van de gemeente. Voorts moest een voorlopig overzicht worden gemaakt van het aanwezige materiaal. Dit laatste werd wel bemoeilijkt, doordat tweemaal over, nadat ik reeds meende een begin te kunnen maken met de definitieve ordening, nieuw materiaal werd aangedragen !

De oudste gegevens betreffen het jaar 1815. Als terminus ad quem heb ik genomen het jaar 1918. De nederlaag van Duitsland betekende voor de Duitse gemeente in de L.Winkelstraat het einde. Daardoor verviel ook de opperkerkeraad, en kreeg de Nederl. gemeente het gehele bestuur en beheer te dragen. Bovendien begon ze toen ook in ander opzicht een nieuwe periode; aan de lange vacature Daran (in 1914 vertrokken) kwam een eind door de beroeping van Ds Barger (1920). Ook de Tweede Duitse gemeente verdween in 1918 van het toneel.

De ambtsperiode van Ds De Haan heb ik dus niet bij de inventarisatie betrokken. Eensdeels worden uit die tijd enkele boeken nog steeds gebruikt; opbergen in het archiefdepot is nu niet practisch. Andersdeels heb ik niet de schijn op mij willen laden, dat ik me wilde bemoeien met de vele kwesties die tijdens de lange ambtsperiode De Haan in Antwerpen zijn voorgevallen en waarvan vele dramatis personae nog onder ons leven. Aan ten andere kracht voor later de taak deze periode te inventariseren, al zou ik willen adviseren reeds nu de stukken bijeen te brengen en in te schrijven.

Het bleek,dat op genoemde plaatsen verschillende archieven bijeengebracht waren. Allereerst het archief van de gecombineerde Nederlands-Frans-Duitse gemeente van voor 1873 (=A). Hierbij ook de archieven van kerkelijke of semi-kerkelijke instellingen als de prot. scholen.

Van na 1873 zijn aanwezig de archivalia. van de opperkerkeraad en raad van beheer(de gemeenschappelijke colleges, =B); van de Nederlandse sectie (=C) (en van de Duitse (=D), zowel als van sommige van hun instellingen. Ook het archief van de Tweede Duitse gemeente, de Christuskirche, is naar de Lange Winkelstraat gebracht (= E). Tenslotte treft men allerlei bescheiden aan, die betrekking hebben op het Duitse verenigingsleven van voor 1918 (=F), zonder dat men hier van archief in de eigenlijke zin des woords kan spreken.

Bij de inventarisatie heb ik als leidraad gebruikt het Handboek van Muller, Feith en Fruin (Belgische bewerking van Cuvelier, 1911). Daaruit heb ik een kleine brochure samengesteld voor de Vlaamse Regionale Raad, dat mag dienen als een verantwoording van de wijze van mijn inventarisatie.

Uit sommige perioden zijn helaas aanzienlijk minder stukken aanwezig dan uit andere. Men zou navraag moeten doen naar

-2-

wat is verdwenen! Aan de andere kant hebben de predikanten Seitz en Eichler ons zelfs de kleinste kladjes nagelaten. Twee dossiers bleken afkomstig van de heren Böcking en Pijl, ze hebben betrekking op de eerste twee decennia van deze eeuw. Daar deze heren in ver schillende besturen tegelijk zitting hadden, is er in hun dossiers zeer verschillend materiaal aanwezig, en dit maakt splitsing ervan noodzakelijk. Alleen heeft me daartoe de tijd ontbroken .

Predikanten zijn steeds beschouwd als ambtelijke personen en derhalve zijn de papieren die ze ons hebben nagelaten, gerangschikt bij de archieven van de bestuurscolleges die ze hebben gediend, ook als het ambtelijke niet duidelijk mocht spreken uit hun stukken.  

Boeken en brochures heb ik apart gezet. Het zijn grotendeels reglementen der gemeenten, verslagen en rapporten. Synodale verslagen en geschriften van algemeen belang heb ik mogen overbrengen naar de Bibliotheek van de Vereniging voor de Geschiedenis van het Belgische protestantisme te Brussel (Terkamerenlaan 32) . Dit is een centraal adres. In Antwerpen zou men moeten trachten een collectie te vormen van wat door de Antwerpse predikanten is geschreven (al is dat niet veel, het is toch de moeite waard). De volledige collectie jaargangen van "De Kerkbode” is hoogst belangrijk materiaal. 

Indien over de desbetreffende jaren de kasboeken of afrekeningen aanwezig waren, zijn de kasstukken die vaak enorme stapels vormden, vernietigd. Een uitzondering is gemaakt voor die van de eerste 30 jaren, curiositeitshalve. 

Volgens genoemde handleiding is het toegelaten, die boeken of documenten, die men nog bij de hand wil hebben, op oen aparte plaats te bewaren, zo ook die stukken die; men om reden van veiligheid in de brandkast wil hebben. De systematische orde, die deze inventaris volgt,kan dus bij het opbergen doorbroken worden, mits men in bet archiefexemplaar van de inventaris de opbergplaats heeft aangegeven.  

Men mag deze inventaris als voorlopig beschouwen. Enkele details zouden zeker nog eens moeten worden bezien.  

Mijn welgemeend advies aan de kerkeraad is, de hier beschreven archieven, die samen een rijke collectie vormen, - misschien de rijkste van de Vlaamse protestantse gemeenten! -, op één plaats bijeen te houden en met de grootste  zorg te bewaren. Hopelijk kan na verbouwing van de pastorie en de gemeentelokalen daarvoor een geschikte kast worden aangebracht. Met dankbaarheid heb ik vernomen, dat de kerkeraad reeds heeft besloten een archivaris aan te stellen. 

Bij het einde van mijn inventarisatiewerk wil ik graag de heer en mevrouw Van Looy danken voor hun gastvrijheid en hulpvaardigheid. Ook Ds Da Costa ben ik erkentelijk voor zijn begrip en medewerking, niet minder de Kerkeraad en de Raad van Beheer. In het bijzonder een woord van dank aan de Directie der Culturele Betrekkingen van het Ministerie van Nationale Opvoeding en Kultuur te Brussel, zowel als aan de Afdeling Internationale Culturele Betrekkingen van het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen te 's-Gravenhage. De studiebeurs,die deze instellingen me zo royaal hebben willen verlenen, heeft het me mogelijk gemaakt aan deze inventarisatie zoveel tijd te besteden.

Van nabij heb ik getuige kunnen zijn van wat er op ons kerkelijk erf in de afgelopen eeuw is gebeur d, veel meer dan men oppervlakkig zou denken. Als deze inventarisatie misschien bij iemand de lust mag opwekken 9 zich in dit nabije verleden te verdiepen, is een belangrijk doel van dit archiefwerk gediend.

1 augustus 1963

-3-

INLEIDING

De Protestantse Kerken te Antwerpen, Lange Winkelstraat, 5 en Bexstraat 9, in de periode 1815-1918

Nadat de Antwerpse protestantse schuilkerk "De Brabantse Olijfberg” in de Franse tijd in de anonimiteit was ondergegaan - haar historie is beschreven door Dr Du Buy in 1960 - werden er sedert 1815 weer protestantse diensten gehouden, in de kerk op het kasteel, voornamelijk eerst voor het garnizoen. In 1816 verkreeg de protestantse gemeenschap de zgn. Huidevetterskapel . In 1821 kon de voormalige kloosterkerk der Annunciaden in de L.Winkelstraat in gebruik worden genomen en tot heden is hier het adres van Prot.Kerk,die zich beschouwt als de voortzetting van de voormalige "Brabantse Olijfberg" uit de hervormingseeuw.

Van 1815 -1830 maakte deze kerk deel uit van de Hervormde Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden, classis Brussel. Ze werd en wordt nog bestuurd op de wijze der hervormde gemeenten. Een kerkeraad staat aan het hoofd der gemeente (=parochie), geleid door de (eerste ) predikant , terwijl uit de gemeente worden gekozen de ouderlingen: voor de geestelijke belangen en de diakenen voor armenzorg. Een kerkfabriek of kerkvoogdij (Conseil d 'administration, raad van beheer) is belast met de administratie en het beheer der goederen, de wedden enz. ( A 4 k)

De gemeente telde in deze jaren ongeveer 1500 zielen, waaronder enkele Franstalige en 1/10 Duitsers. Haar eerste predikant Winckel[4] was oorspronkelijk de Antwerpse protestantse garnizoenspredikant. Het bleek gewenst dat leden, die ertoe in staat waren, vrijwillig bijdroegen in de kosten van de eredienst ( A 13 d ).  

In het zelfstandig geworden België bleven de protestantse gemeenten zonder onderling verband voortbestaan, wel sterk gedund door het vertrek der Nederlanders. We behoeven voor Antwerpen dit jaar niet aan te merken als begin van een nieuwe administratieve periode:, ook al hebben de kerkdiensten een tijd stil gestaan en duurde het tot 1833, voordat de gemeente weer oen predikant had ,Ds Spoerlein,die in 1833 voor de Duitsers en Franstalige werd beroepen.[5] De Nederlandstalige kregen pas in 1841 weer  een eigen herder en leraar (Ds Stoop), in die lange tussentijd was Ds Goedkoop van Gent voor hen consulent (A 4 g).  

In 1839 stichtton de weinige Belgische protestantse gemeenten de Union des Eglises Evangéliques protestantes waaraan onmiddellijk zich de Antwerpse kerk heeft aangesloten (A 4 a en k). Deze Bond van Kerken liet de lidkerken zelfstandig, behartigde alleen de vertegenwoordig bij de Belgische Staat en de onderlinge betrekkingen. Ze heet thans, na reorganisatie, sedert enkele jaren Protestants Evangelische Kerk van België.[6] 

De betrekkingen met de locale, provinciale en nationale overheden vindt men duidelijk weerspiegeld in de bundels correspondentie uit ons archief ( A4 b,c,d en k) . Doordat de Staat de Union erkende met de bij haar aangesloten kerken kreeg ook Antwerpen voortaan een geregelde subsidie van overheidswege; voordien waren deze financiële verplichtingen slechts gebrekkig geregeld . Vanzelfsprekend werd van de raad van beheer nauwkeurig financieel beleid gevraagd (A 12).  

Het aandeel der Duitsers in de gemeente groeide na 1830 gestadig. Daardoor kon de kerk zich goed ontwikkelen,op financieel gebied. Uit de dossiers van brieven met sollicitaties blijkt wel, dat Antwerpen voor Duitse en Nederlandse predikanten een geliefd oord was ( A 4 i) . In 1835

werd een Maison de Bienfaisance opgericht, althans in theorie (A 15 ), omdat men de moeilijkheden waaraan protestanten soms in de hospitalen bloot stonden ( A 4 e) voortaan wilde voorkomen.

-4-

In 1841 werd een Duitse  lagere school gesticht, op initiatief van Ds Spoerlein , die weldra zo groeide dat achter de kerk een schoolgebouw werd gezet (1852)[7]. Daarnaast hebben er sedert de jaren ’20 diaconiescholen bestaan. In 1876 ontstond uit de eerst meer protestants gehouden Duitse school de “Allgemeine Deutsche Schule” (A 16, B 11 en 12,F 4 ).

Een tijdlang was er binnen het Antwerpse protestantisme vooral onder de Nederlanders belangstelling voor ‘Nederlands Mettray’ (vereniging voor verwaarloosde jongens - A 17).

In 1873 kwam een ingrijpende reorganisatie in de gemeente tot stand,niet zonder lange en moeilijke besprekingen ( A 3 g); geleidelijk waren de Duitstalige en de Nederlandstalige protestanten uit elkaar gegroeid, zodat aanpassing van bestuur en beheer aan deze nieuwe toestanden wenselijk was geworden. Er ontstonden nu twee aparte secties, de Duitse en de Nederlands-Vlaamse (deze laatste behartigde ook de Franstalige belangen). Elke sectie had nu een eigen kerkeraad (Conseil presbytéral,  Kirchenvorstand) en diaconie. Gezamenlijke belangen, de vertegenwoordiging bij de Synode en de staat werden toevertrouwd aan een Opperkerkeraad (Consistoire, Konsistorium) met Raad van Beheer (Conseil d'Administration, Verwaltungsrat); de beide secties werden hierin gelijkelijk vertegenwoordigd. De Franse diensten zijn dan al gereduceerd tot een of tweemaal per maand (B 13) . Elke sectie had haar eigen rekening; daaruit werd tegenover de staat een gezamenlijke rekening samengesteld (B 10) 

De Duitse gemeente, ook Reformationskirche genoemd[8]  ter onderscheiding van de 2e Duitse zogen. Christuskirche, had op het eind der eeuw en tot de 1e wereldoorlog de meeste leden en voerde in allerlei zaken dan ook de boventoon , bijv. de restauratie van het kerkgebouw (B 8 a,b,c ) en bjj de ontvangst van de Synode in 1909 ( D 3 o ). De Duitse pastorie was gevestigd Quinten Matsyslei 12 en op nr 15 was een verenigingsgebouw gesticht ( D 3 n ). Mevrouw Bunge had in 1860 een Evangelisch-prot. Frauenverein gesticht, die zich in hoofdzaak wijdde aan het "Haus der Barmherzigkeit für verwaiste und verwahrloste Mädchen” (gesticht 1868, later in de L. Lozanastraat) ( D 8 g ) . Op initiatief van Ds Seitz ontstond daarnaast de "Deutscher Frauen- und Jungfrauenverein“ in 1881 , die in nauwe samenwerking met de predikant en de diakonie door haar gemeentezusters bijzonder veel heeft gepresteerd op diakonaal en sociaal gebied. Voor deze vereniging was het huis in de Paleisstraat (D 8 a-f ). Over de Duitse diakonie licht ons uitvoerig in de collectie brieven van Ds Seitz aan de diakonie ( D 6 c ) en het dossier van Ds Eichler hieromtrent ( D 3 q ). De Duitse Evang. Volksschool (eertijds de diaconieschool) was, nadat in 1904 de Nederl. diakonieschool was opgeheven ( B 11, 12 ), op het terrein van de kerk nu de enige school en kon zich tot de oorlog nog voortdurend uitbreiden ( D 9 ). Naast de ingang van de kerk werd op de hoek van de Kl. Kauwenberg een huis voor ouden van dagen ingericht (in 1906), eigendom van de heer Böcking ( D 7 b ). Wel had deze Duitse gemeente de officiële band met de Bond van Kerken en de Synode steeds loyaal aangehouden (ook bijv. inzake predikantenconferenties - D 3 o - of het Synodale Evangelisatie comité - D 3 p ), maar het bleef een Duitse kerk en in de wereldoorlog was het duidelijk waarheen haar sympathie uitging ( D 3 t ), ook al waren er Belgisch-gezinden onder haar leden. In 1918 voor zag men al spoedig het einde ( D 3 r ).

Doordat de in 1877 geïnstalleerde predikant Seitz vrijzinnig[9] was, zocht het meer rechtzinnig deel reeds het volgend jaar gelegenheid voor eigen kerkdiensten,hetgeen resulteerde in 1879 in de stichting van een zelfstandige gemeente, de tweede Duitse of Christuskirche[10]. Na enige tijd ontstonden wel contacten met de L.Winkelstraat, bijv. t.g.v. de Duitse nationale feestdagen en inzake de school ( D 3 h ), maar de eerste gemeente bleef overwegend vrijzinnig (ook onder Ds Eichler), de tweede onder haar predikanten Meyer en Frick rechtzinnig.[11]

- 5 -

De Christuskirche sloot zich in 1889 aan bij de Bond van Kerken. Ze werd in 1890 erkend. Daar er zeer rijke families tot deze gemeente behoorden, kon betrekkelijk snel een eigen kerk worden gebouwd annex pastorie, kosterij en sociaal centrum, 1893, naast de Vlaamse Belgische Zendingskerk, in de Bexstraat 7 - 11. Ook in deze gemeente treffen we aan een kerkeraad, diakonie en beheerraad.

In de loop van 1918 nam ds. Frick van de Christuskirche zijn ontslag, na onverkwikkelijke moeilijkheden met zijn kerkeraad.[12] November van dat jaar vertrekt ook Ds Eichler. De overgrote meerderheid van de beide Duitse gemeenten verdwijnt met hen, alleen de Belgisch genaturalizeerden blijven. De Nederlandse Hervormde gemeente van de L.Winkelstraat neemt dan de gehele leiding van de kerk in handen en krijgt straks de gebouwen van de Bexstraat 7-11 in beheer, later in eigendom.[13]

In het verenigingsleven van de eens zo bloeiende Duitse kolonie te Antwerpen traden natuurlijk ook vele leden van de twee genoemde protestantse gemeenten op de voorgrond. Een "Evang.Verein Junger Männer " werd door Ds Eichler opgericht  F 1 b ), als liberale pendant van de Union chrét. de jeunes gens ( F 1 a ). In 1880 ontstond door het initiatief van Ds Seitz de „Allgemeine Deutsche Verein Germania" te Antwerpen ( F 6 ) met zijn huis in de L.Winkelstraat 42 (sedert 1883). Ds H. Meyer was de ziel van de „Evangelisches Hilfskomitee für Deutsche Seeleute“ met eigen zeemanspredikant. Daarnaast bestond een algemene "Verein für Deutsche Seeleute”( F 3 ) Nauwe samenwerking was er tussen de protestantse Duitse gemeententen de "Allgemeine Deutsche Schule” in de Quellinstraat ( F 4, ook D 12: Religionsunterricht; en D 5 ) . In de eerste wereldoorlog ontwikkelde de Duitse kolonie grote hulpactiviteiten ( F 5 )

Lijst van predikanten 1815-1918